ابن مقله خطاط شهیر ایرانی

دستی که دو بار قرآن نوشت همچون دست دزدان قطع شد!!!

 ابن مقله خطاط شهیر ایرانی از وزرای خلفای عباسی و از افتخارات این بوم و بر بود و هست. بی شک مطالعه سرگذشتش برای هر ایرانی موجب افتخار و تاسف خواهد بود. وقتی بار اول زندگی نامه ابن مقله رو در کتاب اطلس خط خوندم به سختی از گریستن خودداری کردم. بهتره خودتون بخونید تا متوجه شید که این ماجرا یکی داستان است پر آب چشم:

ابوعلی محمدبن مقله بعد از ظهر روز پنجشنبه نه روز به آخر شوال 272 ه.ق متولد و در یکشنبه دهم شوال 328 وفات یافت. نظیر او تا زمان ما یافت نشده است. ابوعلی و برادرش عبدا... هر دو به پیکره خط پدرشان می نوشتند. نام مقله علی بن حسن بن عبدا... و مقله لقب او بود. گروهی از خانواده و فرزندانشان در زمان حیات این دو تن و بعد از آن به نویسندگی و خطاطی مشغول بودند ولی به پای این دو نفر نرسیدند.

از فرزندان این دو تن که نویسنده بودند ابو محمد عبدا... و ابوالحسن ابو علی و ابو احمد سلیمان بن ابوالحسن و ابوالحسین بن ابوعلی هستند.(تلخیص ازالفهرست ابن ندیم)

ولی کمال از آن ابوعلی وزیر بود. او بمرتبه عالی از علم در اعراب وحفظ لغت و بلاغت و بیان به نثر و نظم نائل شده بود. چنانچه صولی کاتب مشهور به فضائل او شهادت داده است که : پس از فوت قاسم بن عبیدا... وزیری ندیده ام که از رفتار و حرکات پسندیده و اشارات ظریف و خط ملیح و حافظه قوی و سلطه قلم و از بلاغت و جلب قلوب خلفا، بالاتر و بهتر از محمد بن علی بوده باشد. (النجوم الزاهره-3/268)

ابوعبدا... در خط نسخ و ابوعلی وزیر در خط درج (توقیعات، از زیرمجموعه های خط ثلث)، متفرد و یگانه بوده اند و کمال از آن وزیر بود که حروف را هندسی کرد (نخستین کسی که خطوط اسلامی را به قاعده درآورد) و به تحسین نوشتن آنها پرداخت. ( صاحب اغاته المنشی به نقل از صبح الاعشی-3/16)

وزیر در قلم رقاع و توقیعات یگانه دهر بود که هیچکس در نوشتن این دو خط به مرتبه او نمی رسد و برادرش ابوعبدا... در قلم دفتر و نسخ استاد بود و بهتر می نوشته است. (معجم الادباء یاقوت-10/29)

این مقله اول کسی است که مبتدع و مخترع رسم خط بدیع است و از این رو نام نیکویش در دایره حیات تا دامن قیامت باقی است. (کشف الظنون به نقل از تذکره خوشنویسان دهلوی)

او پیشوای خطاطان است که به دست او و برادرش خط کوفی به شکل معروف زمان درآمده است (الوسیط-197)

صاحبان نامه دانشواران مشروح حال ابن مقله را نگاشته اند و همانجا گویند که ابن مقله خط نسخ را در سال 310 در زمان المقتدر بالله و وزارت ابن فرات وضع نمود و آن را خوش نوشت و چون آسانتر از سایر خطوط بود مردم به تعلیم و اخذ آن راغب گشتند و این خط در تمام ممالک و بلدان شایع گشت. سپس فرمود تا کلام الله مجید را بدان خط نویسند و خط محقق و ریحان و کوفی و معقلی را در سرسوره ها مکتوب دارند...

مرحوم دکتر مهدی بیانی ترجمه حال مقله را چنین بیان کرده است:

ابوعلی محمد بن علی بن حسین مقله که پدرانش از مردم فارس و خود به سال 272 در بغداد متولد شده بود. از دانشمندان عصر و در علوم فقه و تفسیر و قرائت و ادبیات دست داشت و شعر می گفت و در ترسل و انشا و خط سرآمد بود.

هم در اوایل زندگی خود شهرت جهانی داشت تا حدی که ممدوح شعرا واقع شد. ابن مقله در اوان جوانی به کارهای دیوانی در دستگاه خلافت پرداخت و در زمانی از طرف المقتدربالله عباسی به حکومت بعض نواحی فارس مامور و پس از چندی به بغداد فراخوانده شد و در مرکز خلافت به خدمت مشغول گردید ولی با توطئه هایی که شده بود به حبس خلیفه افتاد و مدتی در حبس گذرانید تا دوباره او را از حبس بیرون آورد و وزارت خود با او داد. از سال 316 ه. مدت سه سال با قدرت کامل به رتق و فتق امور مشغول بود ولی در این تاریخ به سعی ساعیان و دشنان از کار برکنار و به فارس تبعید شد. هنگامی که ابن مقله در تبعید روزگار می گذرانید مقتدر را کشتند و القاهر بالله (320-322) را خلیفه کردند. به محض جلوس بر مسند خلافت ابن مقله را به بغداد طلبید و وزارت به وی تقویض شد. مدتی بر نیامد که دشمنان وی را نزد خلیفه متهم کردند و او از بیم جان در گوشه ای پنهان گردید. چندی بعد القاهر بالله را گرفتند و چشم وی را میل کشیدند و محمد بن مقتدر (الراضی بالله 322-329) را به خلافت نشانیدند. و او ابن مقله را به مقام وزارت بازآورد. و پس از اندک مدت از وی رنجیده گشت و او را به حبس افکند. چندی بعد دست او را قطع کردند و به این اندازه هم اکتفا نکرده زبانش را هم بریدند و سرانجام او را کشتند. (328). این مرد بزرگ ایرانی پیش قدم یکی از زیباترین مظاهر هنری یعنی خوشنویسی در تمدن اسلامی است و جمله مورخین بر آنند که تا ظهور وی هیچ یک از خطاطان به قدرت او در نوشتن اقلام مختلف و تتبع او در اختراع خطوط نیامده است و بعضی گویند اقلام سته را که از اصول خطوط متعارفه اسلامی بود وی از خط کوفی اقتباس کرده است. قدر مسلم اینکه ابن مقله در تکمیل اقلام موجود کوشیده است و شاید بعض خطوط را نیز وضع کرده و یا سر و صورتی به آن ها داده باشد (مانند محقق و توقیع و رقاع و نسخ). ولی نسبت وضع تمام شش قلم به او روا نیست. با این همه شهرت ابن مقله و اینکه وی را به کثرت آثار ستوده اند متاسفانه از آثار خطوط وی اکنون چیزی نمانده تا بتوان در کیفیت خوشنویسی او حکم کرد و آنچه از آثار وی دانسته اند بدون رقم و صحت انتساب آنها معلوم نیست (از تقریرات دکتر بیانی)

ثابت بن سنان حرانی طبیب گوید: در آخر روی که که دست ابن مقله بریده شد به امر اراضی بالله برای معالجه بر ابن مقله وارد شدم، از احوال پسرش ابوالحسین پرسید از سالامت پسر به او خبر دادم. قدری آرامش خاطر پیدا کرد و سپس ناله برآورد و بر دست خود بگریست و گفت: دستی که سه بار به خلافت سه خلیفه خدمت کرد و دو بار قرآن نوشت همچون دست دزدان قطع شد!!! ثابت گوید پس از مدتی زبان او را هم قطع کردند و مدتی طولانی با آن حال در محبس بود تا درگذشت و او را در دارالسلطان دفن کردند. بعد از آن خانواده اش نعش او را خواستند، اجازه داده شد، نبش کردند و ابوالحسین جسد پدر را در خانه اش دفن کرد. و پس از آن کنیز آزاد شده او به نام دیناریه جسد او را از آنجا بیرون آورده در خانه خود قصرام حبیب بخاک سپرد.

گویند ابن مقله پس از قطع شدن دست رقعه ای به پسرش ابوالحسین با دست چپ یا با اتکا به بازوی راست نوشت بسیار نیکو و به دین معنی که: از پستی روزگار است که باید چنین دست گرانبهایی قطع گردد.

ابوحیان توحیدی در رساله "علم الکتابه" خود گوید از ابوعبدالله بن الزنجی کاتب پرسیدم چه می گویی درباره خط ابن مقله؟ گفت او پیغمبر خط بود، همچنانکه زنبورعسل که در ساختن خانه های مسدس خود ملهم شده دست او هم خط را قالب ریزی کرده است.

تلخیص از اطلس خط- حبیب ا... فضایلی- 295-299