روز آغاز جشن مهرگان، «مهرگان همگانی» یا «مهرگان عامه» و روز انجام،
«مهرگان ویژه» یا «مهرگان خاصه» نام دارد.

همان­طور که می­دانیم در گاهشماری باستانی ایران،
سال به دو پاره (فصل) بخش می­شد، تابستان (هَمَ) هفت ماهه و
زمستان (زَیَنَ) پنج ماهه، که جشن نوروز جشن آغاز تابستان
بزرگ و مهرگان جشن آغاز زمستان بزرگ بود و از این رو این دو جشن با هم
برابری می­کرده­اند.

آن­چنان که ابوریحان
بیرونی در «آثارالباقیه»‌ از زبان «سلمان فارسی»
آورده است :

"... ما
در عهد زرتشتی بودن می‌گفتیم، خداوند برای زینت بندگان خود یاقوت را در نوروز و زبرجد را در مهرگان بیرون آورد و فضل این دو روز بر روزهای
دیگر مانند فضل یاقوت و زبرجد است بر جواهرهای دیگر ..."

در برهان قاطع «خلف تبریزی» نیز
درباره­ی مهرگان می­خوانیم:

 "نام روز شانزدهم از هر ماه و نام ماه هفتم از سال شمسی باشد و آن بودن
آفتاب عالم تاب است در برج میزان که ابتدای فصل خزان است و نزد
فارسیان بعد از جشن و عید نوروز که روز اول آمدن آفتاب
است به برج حمل از این بزرگ­تر جشنی نمی­باشد و همچنان که
نوروز را عامه و خاصه می­باشد، مهرگان را نیز عامه و خاصه
است و تا شش روز تعظیم این جشن کنند. ابتدا از روز شانزدهم و آن را مهرگان
عامه خوانند و انتها روز بیست و یکم و آن را مهرگان خاصه (روز جشن مُغان یعنی آتش
پرستاران) خوانند و عجمان گویند که خدایتعالی زمین را در این
روز گسترانید و اجساد را در این روز محل و مقر ارواح گردانید ..."...

پیدایش مهرگان

رام روز، جشن رام
روزی. 21 مهر

جشن رام روزی یا رام روچ در خوارزم باستان گرامی داشته می شد و نیز روز غلبه­ی کاوه و فریدون بر
ضحاک است.

  چگونگی
برگزاری کنونی جشن مهرگان

امروزه هم میهنانمان چند روز مانده به پاییز با
خانه تکانی به پیشباز پاییز و مهرگان می­روند، در روز
مهر از ماه مهر جلوی در خانه­ها را آب پاشی و جارو کرده و پس از
آن با رفتن به نیایشگاه­ها و گردهم آمدن با تهیه­ی خوراک­های سنتی از یکدیگر
پذیرایی می­کنند و با سخنرانی­، خواندن سرود و شعر و دکلمه جشن مهرگان را
با شادی برپا می­کنند.

در برخی روستاهای کشور، جشن مهرگان همراه با
اجرای موسیقی سنتی همراه است بدین گونه که در روز پنجم پس از
مهرگان، گروهی از اهالی روستا که بیشتر آنان را جوانان تشکیل
می­دهند در تالار مرکزی یا نیایشگاه مرکزی روستا یا سرچشمه و قنات، گرد هم
می­آیند و «گروه ساز» را تشکیل می­دهند، هنرمندان روستایی نیز با سُرنا و
دف گروه را همراهی می­کنند، آن­ها با هم حرکت کرده و از یک سوی ِروستا و
از نخستین خانه مراسم بازدید از اهالی روستا را آغاز می­کنند و با شادی وارد
خانه­ها می­شوند؛ کدبانوی هر خانه مانند همه­ی جشن­های ایرانی نخست
آینه وگلاب می­آورد و اندکی گلاب در دست افراد ریخته و آینه را در برابر
چهره­ی آن­ها نگه می­دارد و سپس «لــُرَک» را که فراهم نموده میان همه­ی
گروه پخش می­کند، این آجیل مخصوص، مخلوطی است از تخم کدو، آفتابگردان، و
نخودچی کشمش که همراه با شربت و چای پذیرایی می­شود.
آنگاه یکی از افراد گروه ِساز که
صدایی رسا دارد نام­های کسانی را که پیش از این در این خانه
سکونت داشته و درگذشته­اند باز می­گوید و برای همه­ی آن­ها آمرزش و شادی
روان آرزو می­کند.
پس از آن بشقابی از لرک از این خانه دریافت می­کنند
و در دستمال بزرگی که بر کمر بسته­اند می­ریزند و از خانه بیرون می­آیند
و به خانه پسین می­روند. چنان که در خانه­ای بسته باشد برای لحظه­ای بیرون
خانه می­ایستند و با بیان نام­های درگذشتگان آن خانه، بر روان و فروهر
آن­ها درود می­فرستند.
برخی از خانواده­ها نیز پول و میوه برای استفاده
در جشن مهرگان به گروه می­دهند و برخی دیگر نیز نوعی نان مخصوص به نام
«لورگ» درست می­کنند و گوشت­های بریان شده که به قطعات کوچکی تقسیم شده است
همراه با سبزی داخل آن قرار داده به گروه می­دهند. پس از پایان مراسم در
نیایشگاه، موبد یا کدخدا، آجیل، میوه و نان و گوشت و سبزی گردآوری شده را
در میان شرکت کنندگان پخش می­کند.
مردم تا آنجا که امکان دارد با
لباس­های ارغوانی یا سرخ گرد هم آمده و به پایکوبی و شادی می­پردازند و
هر یک چند نبشته­ی شادباش (کارت تبریک) برای هدیه به همراه دارند.

سفره مهرگان

خوان یا سفره­ی مهرگانی نیز همچون سفره­ی هفت
سین نوروز و دیگر سفره­های جشن­های ایرانی، هفت­چینی از میوه­ها و
خوراکی­هاست همراه با شاخه­هایی از درختان «سرو»، «مورد» و
«گز» و شربتی از عصاره­ی «هوم»(هَئومَه) [6] که با شیر رقیق شده و نان مخصوص
«لورگ» که روی پارچه‌ای ارغوانی گرد ِیک آتش­دان چیده می­شوند.

هفت میوه­ همچون سیب، انار، ترنج، سنجد، بی (به)،
انگور سفید، انجیر، کُـنار، زالزالک، ازگیل، خرمالو و ...
آجیل ویژه­ای از هفت خشکبار از جمله مغز گردو، پسته، مغز
فندق، بادام، تخمه، توت خشک، انجیر خشک، نخودچی و ...
آش هفت غله از گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن.
کاسه­ای پر از آب و گلاب و سکه و
برگ آویشن همراه با گل­های بنفشه و نازبو (ریحان)، آیینه، سرمه­دان،
شیرینی و بوی­های خوش همچون اسفند و عود و کُندر.

...

منبع:

http://www.aariaboom.com/content/view